بازار اعضای بدن در ایران چگونه شکل گرفت؟ - لیتن

مهدی فیضی، اقتصاددان و استاد دانشگاه، در گفت وگو با اقتصادآنلاین به آنالیز فرایند شکل گیری این بازار، محاسن، معایب و همچنین راهکارهای کاهش روی آوردن به این بازار می پردازد.

مهدی فیضی در خصوص فرایند شکل گیری بازار خرید و فروش کلیه در کشور گفت: شکل گیری خرید و فروش کلیه در ایران فرآیندی تکاملی داشته و از ابتدا بازار به شکل امروزی برای آن مطرح نبوده است. از سویی در سال های پیش از انقلاب، ایران در شبکه تبادل اعضای بدن حضور داشت که به علت فضای شکل گرفته پس از انقلاب، با خارج شدن از این شبکه، امکان تبادل اعضای بدن برای پیوند را از دست دادیم. از سوی دیگر در فضای دهه60 نگاه خودکفایی و استقلال در کشور مسئله جدی به حساب می آمد. سیاست گذاری سلامت متأثر از این شرایط کوشش بر خودکفایی در این زمینه داشت تا احتیاجهای پیوند اعضا را از خود کشور تأمین کند.

وی اضافه نمود: همواره در جهان تقاضای دریافت اعضای بدن برای پیوند بیش از عرضه آن بوده است و ایران نیز از این واقعیت مستثنی نیست. در اواخر دهه 60 و اوایل دهه70، دولت برای تشویق افراد برای اهدا کلیه، مبلغ یک میلیون تومان به عنوان حق ایثار مشخص کرد که این مبلغ از آن موقع تغییر ننموده است. فردی که کلیه خود را اهدا می نماید می توانست آن مبلغ را با معرفی انجمن پیوند کلیه از استانداری دریافت کند. هدف از این کار تشویق به اهدای کلیه بود و هنوز پدیده ای به اسم بازار و همچنین عرضه و تقاضا به مفهوم کنونی وجود نداشت.

فیضی ادامه داد: در طول سال ها این مبلغ، ارزش خود را از دست داد و انگیزه ای برای اهدای کلیه به حساب نمی آید. به همین علت به شکل ضمنی این اجازه داده شد که گیرنده و اهدانماینده کلیه، مبلغی مستقل از دولت، بین خود رد و بدل نمایند و این امر شروع بحث بازار پیوند کلیه در ایران شد که هنوز هم وجود دارد. بنابراین در ابتدا پدیده ای به اسم بازار مطرح نبود و این موضوع در طول زمان شکل گرفته است و شرایطی که اکنون مشاهده می کنیم حاصل دو تغییر در طول زمان است؛ ابتدا یاری دولتی به افراد اهدانماینده و دوم افزایش این مبلغ از سوی گیرنده عضو جهت انگیزه دادن به اهدانماینده.

علت تمایل افراد به خرید و فروش

این اقتصاددان با تاکید بر اینکه علت تمایل افراد به خرید و فروش کلیه، وجود عرضه و تقاضا در این بازار چون سایر بازارهاست، شرح داد: عدم شکل گیری این بازار در سایر کشورها به دلیل نبود عرضه و تقاضا نبوده است؛ بلکه عرضه و تقاضا همواره وجود داشته است ولی به دلایل متفاوت اجتماعی و اخلاقی در تقریبا همه کشورها این بازار قانونی نیست و نگاه مثبتی نسبت به آن وجود ندارد؛ مثل بازار مواد مخدر که عرضه و تقاضای بالقوه برای آن وجود دارد؛ ولی کشورهایی که آن را قانونی بدانند، محدود است. در این بازار نیز در بسیاری از کشورها به دلایل متعدد عرضه و تقاضا بالقوه، بالفعل نشده است.

فیضی مطرح نمود: خرید و فروش کلیه در سایر کشورهای جهان به طور غیرقانونی اتفاق می افتد و تاجایی که اطلاع دارم، ایران تنها کشوری است که خرید و فروش کلیه در آن قانونی است؛ البته مفهوم قانونی در اینجا بدان معناست که قانونی در منع آن وجود ندارد. در حقیقت کالایی نیست که خرید و فروش آن منع شده باشد و از آنجایی که قانون درباره خرید و فروش آن مسکوت است، به تعبیر دقیق تر غیرقانونی محسوب نمی شود.

چرا در سایر کشورها خرید و فروش کلیه نداریم؟

مهدی فیضی در پاسخ به این پرسش که چرا در سایر کشورها بحث خرید و فروش کلیه مطرح نیست، گفت: در ادبیات بحثی به نام بازارهای مشمئزنماینده داریم که بحثی فرهنگی و اجتماعی است. اینکه خرید و فروش چه چیزی در چه کشوری ممکن است مشمئزنماینده به نظر آید، متفاوت است. مثلا خرید گوشت بعضی حیوانات در بعضی کشورها به راحتی انجام می شود و در بعضی کشورها خیر؛ بنابراین این موضوع به فرهنگ، مذهب و هنجارهای اجتماعی وابسته است. در خصوص کلیه نیز به همین شکل است. در کشورهای جهان این نگاه وجود دارد که خرید و فروش اعضای بدن در یک بازار مشمئزنماینده است.

این استاد دانشگاه گفت: مبحث دیگر برای عدم شکل گیری بازار خرید و فروش کلیه در سایر کشورها به بحث اخلاقی باز می شود و این اعتقاد وجود دارد که ایجاد بازاری در خصوص اعضای بدن اخلاقی نیست؛ زیرا تنها فقرا به عنوان عرضه نماینده وارد این بازار می شوند و این اجحاف در حق ضعیف ترین طبقات درآمدی است. به تعبیری بازار خرید و فروش کلیه، یک انتقال نقدی از ثروتمندان به فقرا به قیمت بخشی از وجودشان است و دولت نباید اجازه دهد چنین شکلی از انتقال صورت گیرد.

وی با تاکید بر اینکه مدل ایرانی بازار خرید و فروش کلیه در بعضی کشورها تایید شده است، بیان نمود: در بعضی از کشورهای جهان، مدل ایرانی بازار کلیه مورد تحسین و تشویق قرار گرفته و به عنوان الگوی موفقی شناسایی شده است. همچنین مقالاتی وجود دارد که این بازار را به علت نجات جان انسان ها از نظر اخلاقی نیز تایید می نماید؛ بنابراین بحث خرید و فروش کلیه بسیار پیچیده است و به سادگی نمی توان آن را زیر سوال برد و به نظرم از لحاظ اخلاقی می تواند قابل دفاع باشد.

پیوند کلیه؛ راهی برای حل مسائل مالی

در حال حاضر بخش عمده ای از خرید و فروش کلیه، به مسائل مالی اهدانماینده برمی شود. فیضی در این خصوص شرح داد: البته رواج بازار پیوند اعضا برای حل مسائل مالی اتفاق خوبی نیست و یکی از بدترین راه هایی است که می توان برای حل مسائل مالی توصیه کرد؛ طراحی این بازار برای حل مسائل سمت تقاضا است نه عرضه. بسیار دردناک است که انسان ها آنقدر از نظر مالی مستاصل باشند که مجبور شوند عضوی از بدن خود را بفروشند؛ بنابراین قطعاً اینکه بخواهیم برای بهبود مالی وضع فقرا به این بازار دامن بزنیم، درست نیست؛ مضاعف بر اینکه نابودی بازار هم به معنی بهترشدن حال فقرا نیست. بلکه فراتر و مستقل از بحث بازار کلیه باید به بحث فقرا توجه شود.

این اقتصاددان در ادامه گفت: اکنون وجود این بازار در اصطلاحی بهبود پارتو ایجاد می نماید به این معنی که فرد بیمار می تواند سال های بیشتری و با کیفیت بالاتری زندگی کند و این رفاه اضافه نموده شده ای است که بسیار ارزشمند است و از طرف دیگر هم وضع مالی فرد فقیر بهتر شده و هر دو طرف بازار وضع شان بهتر از قبل خواهد شد؛ البته باید به اهدانماینده از سمت دولت یاری شود تا زندگی سالمی بعد از پیوند طی کند.

وی درباره موضع خود در خصوص خرید و فروش کلیه شرح داد: من موافق خرید و فروش قانونی کلیه هستم. ابتدا از این جنبه که جان انسان های بسیاری نجات می یابد و در غیر این صورت ممکن نبود و مسئله دیگر اینکه این بازار وجود دارد و اگر آن را قانونی نکنیم، به شکل غیرقانونی وجود خواهد داشت و اتفاقا در بازار زیر زمینی، غیرقانونی و نظارت نشده اجحاف بیشتری به فقرا می شود و قانونی بودن آن به حمایت بیشتر اهدا نماینده می انجامد.

یکی از موضوعاتی که از سمت مخالفین مطرح می شود، شکل گیری بحث دلالی در این بازار است. فیضی در این خصوص گفت: وقتی خرید و فروش قانونی نشود، دلالی هم افزایش پیدا می نماید. قانونی بودن سبب کاهش دلالی خواهد شد. اگر نظارت دولتی را برداریم، به فقرا اجحاف خواهد شد و اگر بازار خوب طراحی شود، دلالی از بین خواهد رفت و در صورتی که پیوند با معرفی انجمن کلیه صورت گیرد، دست دلال ها از این بازار کوتاه خواهد شد. بنابراین اگر با دلالی مخالفیم، قانونی بودن راستا بهتری خواهد بود.

قیمت گذاری در بازار کلیه

وی در پاسخ به این سوال که آیا دولت باید در قیمت گذاری کلیه دخالت کند یا خیر، گفت: همانطور که قیمت گذاری رسمی در سایر بخش های اقتصاد مطلوب نیست، در این بازار هم توصیه نمی شود. قیمت گذاری سبب می شود که بازار خوب عمل نکند؛ تقاضا دلیل شکل دریافت این بازار است؛ پس دخالت قیمتی از سمت سیاست گذار بازار را مختل خواهد نمود.

وی در خاتمه مطرح نمود: مداخله قیمتی نباید به شکلی باشد که بگوییم خرید و فروش با این قیمت انجام شود؛ بلکه باید به شکل حداقل قیمت صورت گیرد. شبیه همان چیزی که درباره حداقل دستمزد داریم و دولت مشخص می نماید حداقل دستمزد چه قدر باشد، در اینجا هم دولت باید حداقل قیمت قابل معامله را مشخص کند و نباید در اتفاقی که بین دو فرد اتفاق می افتد، دخالت کرد. به دلایل اخلاقی لازم است حداقل قیمتی مشخص شود تا فرد محروم مورد ظلم قرار نگیرد و تصمیم گیری در خصوص قیمت بیش از حداقل مشخص شده باید به دو طرف واگذار شود.

خرید و فروش کلیه باید آخرین راه چاره باشد نه اولین!

همانطور که گفته شد در سایر کشورهای جهان خرید و فروش کلیه قانونی نیست و اهدای کلیه یا به وسیله افرادی که دچار مرگ مغزی شده اند انجام می شود یا به وسیله نزدیکان فرد؛ اما در ایران خرید و فروش کلیه به عنوان اصلی ترین راه شناخته می شود. فیضی در این باره مطرح نمود: در صورت اتخاذ سیاست های مناسب، ظرفیت تامین کلیه بدون بازار خرید و فروش وجود دارد؛ زیرا در ایران متاسفانه به دلیل تعداد بالای تصادفات و به خصوص تصادف های موتور سیکلت، نسبت به سایر کشورهای جهان، افراد زیادی دچار مرگ مغزی می شوند و می توان تعداد زیادی از اعضای این افراد را پیوند زد.

وی اضافه نمود: در بسیاری از کشورهای جهان قانون به این ترتیب طراحی شده که به طور پیش فرض هر فردی دچار مرگ مغزی شود، اعضای بدنش پیوند می شود مگر اینکه قبل مرگ درخواست نموده باشد تا این اتفاق نیافتد؛ پس در این کشورها از این طریق نسبت بسیار بالایی از اعضای بدن برای پیوند بدون احتیاج به شکل گیری بازار شکل می گیرد.

این اقتصاددان شرح داد: متاسفانه در ایران، پیش فرض این است که خود فرد درخواست پیوند اعضای بدن پس از مرگ مغزی را می دهد و حتی اگر خودش درخواست کند بازهم در لحظات مرگ مغزی اطرافیان و نزدیکان باید پیوند اعضای بدن او را تایید نمایند. این فرایند سبب می شود پیوند اعضای او با شانس کمتری حاصل شود.

همچنین خود بازار کلیه هم به شکل بهینه طراحی نشده است. مثلاً تا همین سال گذشته هر استان به صورت مستقل عمل می کرد و شبکه بین استانی وجود نداشت و به همین دلیل ممکن بود در بعضی استان ها تقاضا یا عرضه در یک گروه خونی زیاد و یک گروه خونی کم باشد و استان ها نتوانند به هم یاری نمایند. اگر شبکه پیوسته وجود داشت، پیوندهای بیشتری صورت می گرفت که اخیراً این اتفاق در حال اجرایی شدن است و این خود سبب می شود افراد کمتر در صف انتظار بمانند، درد دیالیز کمتری بکشند و هزینه ها کمتری نیز به نظام بهداشتی کشور وارد می شود.

فیضی در ادامه شرح داد: نکته بعدی جنس پیوندها برای یافتن بهترین ترکیب دهنده و گیرنده است که در جهان به آن پرداخته شده ولی در ایران به صورت جدی پیگیری نمی شود. همچنین موضوع دیگری که در جهان و جاهایی که بازار وجود ندارد، اتفاق می افتد، بحث تبادل کلیه (Kidney Exchange) است؛ یعنی اگر اهدانماینده ای وجود دارد که گروه خونی او با من مطابق نیست و نمی تواند به من کلیه اهدا کند را در شبکه نگه داریم و کنار نگذاریم تا به فرد دیگری کلیه دهد. اما در ایران این طور نیست؛ اگر افراد را در شبکه نگه داریم و زنجیره ای از این افراد بسازیم، می توان حلقه هایی برای اهدا بدون خرید و فروش ایجاد کرد.

تنها با ورود بخشی از اعضای بدن افراد مرگ مغزی در ایران به چرخه پیوند اعضا، احتیاجی به بازار نداشتیم ولی چون این موضوع اتفاق نمی افتد، ناچاریم از افراد زنده یاری بگیریم و از آن جا که این اهدای رایگان از نزدیکان به آن صورت شکل نمی گیرد، چاره ای جز تن دادن به بازار وجود ندارد؛ بنابراین بازار از لحاظ کلی قابل دفاع است اما تنها در صورتی که همه راه های پیش از آن به خصوص تبادل رایگان کلیه بین زوج های اهدانماینده و بیمار به خوبی طی شده باشد، باید از بازار به عنوان آخرین گزینه بهره گیریم.

در ایران اولویت سیاست گذاری حوزه سلامت باید به سمت بهینه سازی پیوند اعضا برود و از تجربه جهانی پیوند اعضا به خصوص در خصوص تبادل کلیه استفاده و کوشش شود بازار کلیه به عنوان آخرین بازار شناخته شود نه اولین.