بحران خاک جدی است - لیتن

عواملی مانند رشد شهرنشینی، ازدیاد زباله های شهری و صنعتی و جذب شدن برخی مواد شیمیایی در خاک، حفاری های معادن، چرای بی رویه دام ها، استفاده از سموم و آفت کش ها و مصرف بیش ازحد کودهای شیمیایی به فرسایش و آلودگی خاک و تخریب سطح زمین می انجامد. خاک یکی از مهم ترین منابع طبیعی هر کشوری بوده و یکی از عوامل اصلی تولید بخش کشاورزی است. به جرئت می توان اذعان کرد فرسایش خاک به عنوان خطری تهدیدنماینده برای حیات و رفاه انسان حال حاضر و نسل های آینده به شمار می رود. در مناطقی که فرسایش خاک کنترل و مدیریت نمی گردد، خاک ها به تدریج فرسایش یافته و حاصلخیزی خود را از دست می دهند. چنانچه قابلیت نفوذ آب یا هوا در خاک، براثر کم شدن یا از بین رفتن ماده آلی و تأثیر سایر عوامل کاهش یابد، خاکدانه ها متلاشی و از هم جداشده و درنتیجه، ساختمان خاک متراکم می گردد.

این شرایط در فصل مرطوب، محیط نامساعدی ایجاد می نماید و خاک قادر نیست آب را برای فصل خشکی در خود ذخیره کند و شرایط خاک ازنظر شیمیایی و بیولوژیکی بسیار نامساعد می گردد. در چنین محیطی به تدریج موجودات کوچک خاک زی (میکروارگانیسم ها) و مواد آلی خاک از بین می رود. با این فعل وانفعالات اجرا شده خاک، حاصلخیزی خود را از دست می دهد. حاصلخیزی خاک نه تنها براثر فرسایش کاهش یافته بلکه براثر جاری شدن آبرفت های نامرغوب و شور و بادرفت های شور در سطح زمین های دایر نیز در معرض خطر قرار می گیرد. همه این فعل وانفعالات، حاصلخیزی خاک را کاهش داده و ادامه این فرایند بدون مدیریت بهینه، آن زمین حاصلخیز را به زمین بایر تبدیل می نماید. به دلیل فقر خاک، نهاده های تولید به کار گرفته شده که بابت آن هزینه پرداخت شده است، بازده و عملکرد محصول کمی را به بار آورده و ارزش کاهش عملکرد ناشی از فقیر شدن خاک به دلیل فرسایش، یکی از خسارت و زیان هایی است که به کشاورز و اقتصاد ملی وارد می گردد. به طوری که درآمد کشاورز و ارزش تولید بخش کشاورزی را کاهش داده و از طرف دیگر به دلیل کاهش تولید داخلی، وابستگی به واردات و خروج ارز از کشور را به دنبال دارد. علاوه بر این با فرسایش خاک و عدم جذب آب در خاک سفره های آب زیرزمینی کاهش یافته که اصلی ترین منبع آبیاری گیاهان در مناطق خشک است. ادامه فرایند فرسایش در طول زمان و به طور مستمر باعث خواهد شد آب وخاکی وجود نداشته که یک کشاورز بتواند درآمدی برای گذران ابتدایی زندگی خود داشته باشد و به ناچار به سایر مناطق مهاجرت می نماید. افزایش مهاجرت به دنبال جستجوی شغل به خصوص در کشوری مانند ایران که بحران بیکاری یکی از پدیده های نامطلوب مالی کشور است، فرسایش خاک این بحران را تشدید کرده و مدیریت بحران بیکاری را نیز با مشکل روبرو می سازد و از طرف دیگر کشاورز مجبور شده به مهاجرت را که فردی فعال و تولیدنماینده و بانشاط بوده را تبدیل به فردی سرخورده و غیرفعال می نماید.

از سوی دیگر کانون های تولیدی کشور که امنیت غذایی و سیاسی کشور را تأمین می نمودند خالی از سکنه شده و هزینه های مالی و سیاسی و امنیتی فراوانی برای کشور به ارمغان می آورد. نگاهی به آمار مهاجرت در کشور نشان می دهد که توجه ناکافی به مسئله آب وخاک که دو نهاده اصلی تولید بخش کشاورزی و روستایی کشور هستند، می تواند تأثیر بسزایی در افزایش مهاجرت های روستایی به شهر و یا شهرهای بر پایه مالی کشاورزی را داشته باشد. بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران در سال 1395 کل مهاجران کشور در حدود 4.7 میلیون نفر بوده که در حدود 3.9 میلیون نفر یعنی حدود 84.4 درصد مهاجرت ها با مقصد شهری بوده و 15.6 درصد با مقصد روستایی بوده است. در سال 1390 تعداد مهاجران کشور در حدود 5.5 میلیون نفر بوده که در حدود 77.7 درصد مقصد شهری و 22.3 درصد مقصد روستایی داشته اند. ملاحظه می گردد که طی دوره پنج ساله 1390 تا 1395 از میزان مهاجران کشور در حدود 826 هزار نفر کاسته شده اما در کنار آن عمدتاً مقصد مهاجران به سوی مناطق شهری بوده است و از مقصد مهاجرت روستایی کاسته شده است. در سال 1395 استان تهران بیشترین سهم از مهاجران را داشته و بعدازآن استان خراسان رضوی با 7.3 درصد و اصفهان با 6.8 درصد واقع شده است. یعنی شهرهای بزرگ مأمن مهاجران مختلف از مناطق کشور بوده است. آنچه مسلم است افزایش جمعیت شهرهای بزرگ به دلیل مهاجرت به آن مدیریت شهری و توسعه پایدار آن را با مشکل روبرو می سازد. در صورت افزایش بی رویه جمعیت و عدم برنامه ریزی و ایجاد زیرساخت های مناسب مالی، اجتماعی و فرهنگی و محیط زیستی و توزیع متعادل آن در سراسر نقاط کشور شاهد تراکم بی رویه جمعیت در چند کلان شهر بزرگ خواهیم بود. بروز این اتفاق حرکت به سمت توسعه مالی پایدار را سخت می سازد.

از سوی دیگر مهاجرت روستاییان به شهر تنها تغییر مکان جغرافیایی نیست، بلکه پیامدها و آثار دیگری نیز به همراه دارد. با مهاجرت، روستایی شغل کشاورزی را رها می نماید و به جای آن به شغل و حرفه ای که در شهر وجود دارد مشغول می گردد (که عموماً خدماتی است). بنابراین مهاجرت روستاییان به شهر همواره با ترک زمین و عدم کشت و تولید محصولات کشاورزی روبه رو است. یعنی یک روستایی که قبل از مهاجرت تولیدنماینده کالا و محصول کشاورزی بوده پس از مهاجرت به شهر به یک مصرف نماینده کالای بخش کشاورزی تبدیل می گردد. به مفهومی دیگر از دست رفتن تولید و اضافه شدن به مصرف نماینده کالا یکی از پیامدهای مهاجرت است. اگر تولید بخش کشاورزی افزایش نیابد طبیعتاً برای تأمین تقاضا باید متوسل به واردات محصولات کشاورزی شد و افزایش واردات برابر با خروج ارز از کشور و تهدید امنیت غذایی است. با مهاجرت جوانان، در آینده زادوولد در مناطق روستایی کاهش می یابد و به دنبال آن جمعیت فعال در روستاها کاهش می یابد و تولید محصول و اقتصاد روستایی نیز دچار افت می گردد. حفظ امنیت منطقه ای که روستاها خالی از سکنه شده اند، نیازمند تأمین بودجه بوده و هزینه های گزافی را بر دولت تحمیل می نماید و مخاطرات بی شماری را برای امنیت سیاسی کشور خصوصاً در مرزهای کشور فراهم می سازد. تأمین بودجه و نیروی انسانی برای برقراری امنیت برای مناطق خالی شده از سکنه در ایران گاها غیرممکن بوده و کیان کشور را با خطر جدی روبرو می سازد. موارد برشمرده گوشه ای از آثار نامطلوب مهاجرت های منطقه ای در کشور و خصوصاً مناطق مرزی کشور است که همه این موارد این نکته را گوشزد می نماید که برای کنترل و مدیریت مهاجرت نیاز به برنامه ای مطلوب و منطبق با شرایط هر منطقه دارد. در این میان توجه به کاهش بحران آب وخاک می تواند مؤثر با کاهش مهاجرت ها و طی کردن راستا توسعه پایدار باشد. در کنار این هزینه های فردی و اجتماعی سنگین، فرسایش خاک در مناطق جنگلی و مرتعی هزینه های زیست محیطی فراوانی را به دنبال دارد.

در ایران فرایند تخریب جنگل ها فرایند سریعی را داشته به طوری که بیش ازحد دامنه شمالی کوه های البرز که در روزگاری نه چندان دور پوشیده از جنگل و بیشه بوده اکنون به خاطر عدم مدیریت صحیح و مناسب منابع طبیعی که بخشیان به خاک برمی گردد، در معرض نابودی کامل قرارگرفته است. محاسبه هزینه های فرسایش خاک ازنظر کشاورزی، مالی، اجتماعی و زیست محیطی می تواند تصویر روشنی از زیان واردشده به هر کشوری را نشان داده و عمق فاجعه و بحران را با عدد و رقم به تصویر بکشاند که عدم توجه به آن و مدیریت مناسب و صحیح فرسایش خاک چه منافعی از کشور را به نابودی می کشاند که جبران آن هم نیاز به زمان زیاد و هم صرف مبالغ هنگفت دارد. مطالعه توسط اسچاو گلر در سال 2014 نشان می دهد که در جهان محاسبه هزینه فرسایش بین دامنه 0.3 تا 331.7 دلار آمریکا برای هر هکتار برآورد شده است که حداقل و حداکثر را نشان می دهد. مطالعه گلر در سال 2011 در برزیل نشان می دهد که هزینه فرسایش خاک در هر هکتار برای هرسال بین 28.32 تا 72.65 دلار آمریکا بوده است. هین در سال 2007 برای اسپانیا محاسبه کرده که هزینه فرسایش خاک در هر هکتار برای هرسال بین 5.12 تا 66.54 دلار آمریکا بوده است. این ارقام حاکی از آن است که هر هکتار فرسایش خاک چه زیان هایی به کشور وارد می نماید که اگر مدیریت صحیح و علمی به همراه نداشته باشد طبیعتاً این ارقام بیش از این خواهد بود که هزینه عدم مدیریت صحیح خاک نیز به این هزینه ها اضافه خواهد شد. از همین رو به دلیل هزینه های بالای مالی و زیست محیطی متخصصین حفاظت از خاک با نگرانی های شدیدی خواهان مقابله و مدیریت فرسایش خاک هستند.

هدف متخصصین حفاظت خاک اطمینان از این است که از زمین به نحوی بهره برداری گردد که این استفاده بتواند به طور مستمر و برای نسل های فعلی و آینده ادامه یابد. یعنی هیچ گونه تخریب تدریجی خاک صورت نپذیرد. این هدف زمانی تحقق می یابد که سرعت از دست رفتن خاک بیشتر از سرعت تشکیل آن نباشد. سرعت تشکیل خاک را نمی توان به دقت اندازه گیری کرد ولی بهترین تخمین خاک شناسان این است که در شرایط طبیعی، چیزی در حدود 300 سال طول می کشد تا 25 میلی متر خاک سطحی تشکیل گردد (بنت 1939). سرعت تشکیل 25 میلی متر خاک در 30 سال تقریباً برابر است با 5/12 تن در هکتار در سال و این رقمی است که اغلب به عنوان حدی که فرسایش نبایستی از آن بیشتر گردد پذیرفته شده است. البته واضح است که میزان قابل قبول خاک ازدست رفته ثابت نبوده و به شرایط خاک بستگی دارد. طبق محاسباتی که اجرا شده است، به طورکلی برای تشکیل یک سانتی متر خاک 500 تا 800 سال زمان لازم است، و اگر حساب گردد که خاک زراعتی 25 سانتی متر عمق داشته باشد، پس این ضخامت خاک، طی 20 هزار سال کار مداوم طبیعت به وجود آمده است، به شرط اینکه طبیعت دست نخورده و بدون دخالت انسان اجازه و قدرت انجام این کار را داشته باشد. بنابراین فرسایش خاک را نمی توان در بازه زمانی کوتاه جبران نمود. در حال حاضر بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط کارشناسان و متخصصان، فرسایش خاک در ایران هرسال 15 تن در هکتار است که در حدود سه هزار و پانصد میلیارد ریال برآورد شده است که رقم بسیار بالایی است.

اگر نرخ دلار آمریکا در بازار آزاد را 3500 در نظر بگیرم در حدود 100 میلیون دلار هرسال هزینه فرسایش خاک در ایران است. حال با توجه به اهمیت توجه به خاک، این سؤال پیش می آید گه چه باید کرد؟ به نظر نگارنده مهم ترین مشکل موجود کشور در همه بحران ها و مسائل، کمبود مطالعات و تحقیقات کاربردی (آمایش سرزمین) و خصوصاً در بحث فرسایش و اندازه گیری و برآورد مستمر و پایدار هزینه های تحمیل شده حاصل از آن بر اقتصاد، اجتماع و محیط زیست کشور است که لازم است بودجه تحقیقات افزایش و تحقیقات نه به عنوان ایجاد درآمد و رانت برای عده ای باشد بلکه تحقیق توسط محققان واقعی برای دستیابی به هدف معین باشد. درواقع اقدامات مناسب و بهینه برای کنترل و مدیریت فرسایش خاک بایستی با مطالعات و بررسی های دقیق و توجه به وضع اقلیمی و جغرافیایی و حتی اجتماعی منطقه مربوطه صورت گیرد نه آنکه یک دستورالعمل برای مبارزه با فرسایش برای کلیه نقاط جغرافیایی بکار برده گردد. آنچه مسلم است طی سالیان گذشته خطاهای مدیریتی در بخش مالی و آبی و منابع پایه و طبیعی باعث بروز مسائل امروزه شده است. بنابراین لازم است برای جبران این خطاهای مدیریتی به دنبال راه چارههای کارشناسی و علمی بوده و از نظرات متخصصان برای برون رفت از این بحران استفاده نمایند. تنها راه چاره برگشت به علم و تعقل و تدبیر است و استفاده از نظرات کارشناسان متخصص و تأمین مالی طرح هایی که بایستی به سرعت و ضربتی اجرا گردد و در کنار آن یک مدیریت مسئول و پاسخگو و دارای روحیه مشارکت و مدبر. در این میان آمایش سرزمین یعنی داشتن برنامه و مدیریت فضایی توسعه پایدار می تواند همان راه چاره مدبرانه برای برون رفت از مسائل فعلی و پیش رو باشد.