نوش آباد؛ شهر زیرزمینی کاشان - لیتن

انوش آباد به معنی شادی و خرمی است. قطار گردشگری، گردشگران را در این راستا به قلمرو انوشیروان ساسانی می برد. قلمرو ساسانیان سرزمین بزرگی بود که از یک سو به تیسفون می رسید و از سوی دیگر دامن به مدائن می کشاند.

آن طور که علوی می گوید ساسانی ها بین این دو پایتخت اقامتگاه های مختلف برای خودشان می ساختند. نوش آباد هم اقامتگاه انوشیروان بوده؛ منزلگاهی بین ری و اصفهان.

مسافران در این راستا با سوت قطار به ایران باستان می فرایند، به آنجایی که کویرنشین ها کاشفان شگفتی های زیرزمین می شوند؛ جایی که سرداب و پایاب و حوضخانه می سازند. کاشانی ها اعتقاد دارند ملیت ایرانی در فلات مرکزی از زیر زمین شکل می گیرد.

قنات ها را هم شاهد حرف های خود می گیرند. می گویند کویرنشین ها مردم تمدن قنات ها هستند. آن ها اعتقاد دارند اگر قنات ها نبود شهرهایی، چون کاشان، یزد و... در جغرافیای ایران شکل نمی گرفت.

شهر زیرزمینی نوش آباد اوایل دهه 80 خودش را نشان می دهد تا پنج سال کاوش باستان شناسان، شهری پر رمز و راز را پیش روی انسان امروز بگذارد. هنوز هم گه گاهی این شهر بخش دیگری از خودش را پیش پای رهگذران می گذارد تا دالانی دیگر به جانپناهی که 1400 سال پیش جان بسیاری از کویرنشینان نوش آباد را از حمله و تهدید ها نجات داده بود به روی گردشگران بازکند.

راهی که این روز ها گردشگران کاشان را به سمت شهر زیرزمینی نوش آباد می برد راهی قدیمی نیست. راستای است که میراث فرهنگی بعد از کشف شهر، از سمت آب انبار به شهر زیرزمینی باز کرده است. چون انسان آن روز این هوشمندی را داشته است تا راه های ورودی را در دید قرار ندهد.

در دوره ساسانی ورودی های شهر زیرزمینی برای لحظه های ترس و دلهره، مخفی بود. قدیمی های نوش آباد می گویند گاهی اوقات ورودی به شهر زیرزمینی ها از ته تنور خانه ها می گذشت و گاهی اوقات جای مخفی آن در سرداب ها تعبیه می شد تا به محض رسیدن بوی خطر، از راه مخفی به گریزگاه بگریزند.

آب انباری که امروز راه را برای گردشگران قطار گردشگری کاشان باز می کند قدمتی 500 ساله دارد و به دوران صفوی بازمی شود. آب انبار هم قصه شگرفی دارد. آب انبار گنبدی دو بادگیر. راهنمای تور می گوید وقتی هوا روی زمین 50 درجه باشد دمای داخل آب انبار، بدون برق و کولر و پنکه به 10 درجه می رسد. سرداب (آب انبار) را از سنگ های کوه کرکس می سازند.

یک کلمن بزرگ که یک و نیم میلیون مترمکعب آب در آن جمع می شود. نوش آبادی ها در 500 سال پیش - در دوره ای که صفوی ها حاکم بودند - می دانستند چه کنند تا آب خنک و بهداشتی باشد. همین مسأله هم باعث شده امروز چند آب انبار نوش آباد را احیا کنند.

آن ها می دانستند که آب باید در تاریکی باشد تا نور خورشید آب شرب را سبز نکند. دو تا بادگیر روی آب انبار کار یخچال را می کرد و باد را در زیر گنبد آن می چرخاند تا آب خنک بماند. کیسه زغال را بالای آب انبار قرار می دادند تا آب بو نگیرد. در آخر هم برای ضدعفونی کردن به اندازه لازم نمک و آهک روی آب می پاشیدند.

کاری که امروز کلر در آب بازی می کند. علوی راهنمای تور از این روش به تصفیه طبیعی آب یاد می کند. این آب انبار زلزله 250 سال پیش در زمان کریمخان زند را هم تاب می آورد. آن زلزله تلفات انسانی بسیاری برجا گذاشت. آب انباری که ستون ندارد، اما در زلزله فرو نمی ریزد. علوی می گوید: چون از روش چهارچشمه در ستون آن استفاده می شود. به گفته او ایرانی دو هزار سال است که این روش را می شناسند.

از راهی که میراثی ها برای ورود به شهر زیرزمینی در دهه 80 کنده اند که وارد می شوی به طبقه دوم این شهر می رسی. شهر در سه طبقه ساخته شده است. کانال هایی سرپوشیده در میان طبقات کنده شده که هم نقش تهویه هوا را داشته اند و هم افراد را از طبقات مختلف گذر می دهند.

روی دیوار کانال ها حفره هایی هست که باستان شناسان به آن پاکنه می گویند. سرویس بهداشتی ها ساختار ال مانند دارند، چون نمی توانستند برای سرویس ها در بگذارند به این شکل از دیده ها پنهان می ماندند. تعبیه اتاقک های اسکان موقت هم جالب است. دو اتاق روبه روی هم به یک اتاق تک می رسد.

این شیوه ساخت تا انتهای تونل ادامه دارد. فکری، دیگر راهنمای تور کاشان می گوید: یکی از فرضیه ها این است که اتاق های رو به رو برای خانواده های پرجمعیت و تک اتاق ها برای کم جمعیت ها ساخته شده اند. اتاقک ها و راهرو ها را با پیه سوز روشن می کردند.

روی دیوار ها حفره هایی ایجاد می کردند و پیه سوز ها را در آن قرار می دادند. برای تهیه روشنایی پی سوزها، چربی حیوان ها را می سوزاندند و آب و نمک اضافه می کردند. به گفته فکری نمک باعث می شد تا روشنایی حاصله دوده نکند و اکسیژن فضا از بین نرود.

چرا نوش آباد را در زیر زمین ساختند؟

نوش آباد پناهگاهی است در راستا جاده ابریشم و منزلگاهی بین ری و اصفهان. راستا تجارت دنیای بوده و بهانه های زیادی برای حمله به آن وجود داشته است. اما چرا مردم به زیر زمین پناه می برند؟ فکری می گوید: هیچ عارضه طبیعی که مردم نوش آباد بتوانند - در زمان خطر- در پناه آن جای بگیرند وجود ندارد.

نه کوهی، نه جنگلی تا چشم کار می کند کویر است و دشت. به همین خاطر در زیر شهرشان این شهر دستکند را می سازند. اسکان در این جان پناه موقت بوده و به محض رفع خطر مردم دوباره به روی زمین بازمی گشتند. البته باستان شناسان بر این باورند که مردمان آن زمان، برای دورانی طولانی مدت در این مجموعه سکونت داشته اند.

محققان نظریه های متعددی درباره شهر زیرزمینی نوش آباد ارائه کرده اند از جمله، در امان ماندن از گرمای شدید یا جنگ های تاریخی یا حفاظت در برابر تشعشعات خورشیدی سبب شده این شهر را در عمق 18 متری زمین بسازند. وسعت شهر زیرزمینی چهار کیلومتر است که زیر بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.

سیلی که شهر زیرزمینی را دفن می کند

نوش آباد شهری سیل خیز است. سال 1335 سیل عظیمی به سمت آن روانه می شود که تلفات جانی زیادی به جا می گذارد. این سیل تمام راستا های منتهی به شهر زیرزمینی را مسدود می کند. وقتی باستان شناسان شهر را کشف می کنند، نوش آباد باستانی تا ارتفاع یک متر زیر رسوب ها دفن شده بود.

زهرا ساروخانی باستان شناس این مجموعه را یکی از بزرگ ترین شاهکار های مهندسی دنیا باستان در دنیا می داند که در عمق 18 متری زمین کنده شده و امکانات پیچیده و ویژه ای دارد.

جنس شهر خاک رس است و با هر رطوبتی سفت تر و محکم تر می شود. این نکته را شهفرایندانش در 1400 سال پیش می دانستند. شهری سه طبقه که برای ورود به آن اول باید به طبقه منفی سه بروید. ورود از طبقه پایین به طبقات بالا یکی از سیاست های دفاعی ساسانیان بود.

علوی راهنمای تور شهر دستکند باستانی می گوید این شیوه ساخت باعث می شد تا دشمن دست به سر، سرگردان و گیج شود و فریب بخورد. او می گوید: سقف تونل ها را عمداً کوتاه می ساختند تا دشمن برای ورود مجبور شود سرش راخم کند.

وقتی کسی خم می شود دیگر خلع سلاح می شود، چون مثلاً نمی تواند از شمشیرش استفاده کند. همچنین عرض تونل فقط جای یک نفر را دارد یعنی چند نفر همزمان نمی توانند وارد شوند و مجبورند یک نفر یک نفر و پشت سر هم وارد شوند. او ایجاد دریچه ها بین طبقات را هم یک سیاست دفاعی می داند و می گوید: از آن ها به عنوان تله استفاده می کنند، چون کسی که با جغرافیای اینجا آشنا نبود، داخل دریچه ها می افتاد.

این افتادن باعث ترس می شد و اثر روانی آن باعث ضعف دشمن می شد. شهر باستانی نوش آباد هم به قلعه های اطراف راه داشته هم به خارج از شهر. هم چاه اکسیژن دارد و هم چاه هوا. یکی از جاذبه ها برای گردشگران چاه اکسیژن طبقه دوم شهر باستانی است که آن ها وقتی دست هایشان را روی چاه می گیرند حرکت باد و اکسیژن را به وضوح احساس می کنند.

نوش آباد به قنات های اطراف شهر هم راه دارد که مردم در زمان خطر بتوانند از طریق آن ها جان خود را نجات بدهند. اهالی نمی توانستند از هرجای خانه هایشان در روی زمین به این شهر دستکند زیرزمینی بیایند، باید از طبقه سوم به طبقه دوم می آمدند و از دوم به طبقه اول.

چرا؟ علوی راهنمای تور می گوید: فرض کنید دشمن بخواهد از پایین وارد شهر زیرزمینی شود. هرکس که بالا باشد روی سر کسی که وارد می شود مسلط است، پس این طریق ساخت یک شهر دستکند دفاعی است. او دلایل دیگری هم دارد.

علوی می گوید: فرض کنید آن یک نفر را می زدند، چون تونل جای یک نفر بیشتر را نداشته، پس با ایجاد سدمعبر دشمن معطل می شد. در نتیجه فرصت آمادگی بیشتر برای دفاع به وجود می آید. این شهر به شهر تاریخی نیاسر هم وصل است. نوش آباد در کویر و نیاسر در کوهستان.

نوش آباد چگونه پیدا شد؟

آن طور که زهرا ساروخانی مدیر پایگاه میراث فرهنگی نوش آباد تعریف می کند سال 80 یکی از اهالی شهر نوش آباد به میراث فرهنگی می گوید در منطقه شیخ آباد شهر کنونی نوش آباد یک شهر زیرزمینی وجود دارد. آن روز کارشناسان به منطقه می آیند و یک ماه زمین را می کنند، اما دست خالی برمی گردند.

چاه را پر می کنند و دفتر آن شهر ناشناخته بسته می شود. دو سال بعد حسین میرزاجانی یکی از اهالی محله ده بالا به باستان شناسان خبر می دهد که وقتی در حال حفر چاه فاضلاب خانه اش بوده به شهری زیرزمینی می رسد. قصه شهر زیرزمینی نوش آباد با دالان های پر رمز و رازش از خانه میرزاجانی شروع می شود.

شهری که تاریخ ساسانی اش اثبات شده، اما باستان شناسان احتمال می دهند که به دوره اشکانی برسد. این شهر به گفته ساروخانی تا دوره قاجار کاربری داشت. او هم کاربری این شهر را دفاعی و پناهگاهی می داند. بویژه در زمانی که مغول ها به سراسر ایران حمله می کنند.

کویر ابوزیدآباد آخرین ایستگاه قطار گردشگری

مسافران قطار گردشگری کاشان بعد از گشت و گذار در شهر زیرزمینی نوش آباد به کویر ابوزیدآباد می فرایند؛ کویری که هم خانه بومگردی دارد هم شتر سواری. در خانه های بومگردی می توان غذای محلی خورد، شتر سواری کرد و به تماشای ستاره نشست.

قطار گردشگری کاشان یک تور یک روزه است. صبح زود مسافران را به تاریخ نوش آباد می برد. خانه های تاریخی کاشان را پیش رویشان می گذارد و در کویر ابوزیدآباد توقف می کند و شب هم به تهران برمی گرداند.