ارگ بم، یادآور خاطرات - لیتن

مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به 20 هکتار (200000 مترمربع) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به 6 هکتار است. بخش علیای ارگ قسمت حکومت نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده است.

ارگ تاریخی بم، ازجمله بزرگ ترین مجموعه بناهای خشتی است که بیش از بیست قرن مورد سکونت اهالی شهر بم قرارگرفته است. این ارگ تاریخی از گونه های معماری متعددی ازجمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله های مسکونی با خانه های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل شده است.

اگرچه پیرامون تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می گردد. بااین وجود بخش هایی همچون ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و بزرگ خود دوره های بسیار قدیمی تر (همچون قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می نمایند. نهایتاً ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است.

سالیانی بناهای تاریخی واقع در ارگ بم و بعلاوه بناهای پیرامون آن تا به امروز در برنامه کار باستان شناسان قرار نگرفته است، ازاین رو شایسته است که بیشتر به گزارش های شفاهی مردم و متون تاریخی اکتفا کنیم. در متون تاریخی؛ پیدایش ارگ بم را به بهمن بن اسفندیار نسبت داده اند و او را اردشیر درازدست از شاهان دوران هخامنشی قلمداد کرده اند. در سیمای برخی از برش های ارگ نیز لایه های ساختمانی بی شماری نمایان است که گویای ساخت وسازهایی مکرر در ارگ و تأییدی بر درستی تخمین قدمت متون تاریخی است.

هرچند که تا به امروز وقوع زلزله های بزرگ در منطقه بم گزارش نشده است و یا دست کم از آن بی اطلاع مانده ایم، بااین حال ارگ بم طی عمر طولانی خود، بارها مورد حمله ها، جنگ ها و محاصره های طولانی دشمن بوده و نشانه های شاخصی از ویرانی های آن در دست است. بااین حال برای استقرار نسل های بعدی انتخاب شده، بازسازی شده و پیشرفته است. ارگ در مرکز شهر نظامی در نقطه ای با برترین دید ازلحاظ امنیتی واقع شده است.

ساکنان ارگ بم در حدود یک صد و پنجاه سال پیش، برای آخرین بار مأوای ارگ را ترک کرده و در میان باغ ها و نخلستان های بیرون از شهر سکنی گزیدند. وسعت ارگ بم به بیست هکتار می رسد. جز باروی شارستان که در حوزه شمالی به باروی ارگ نزدیک است و به فاصله اندکی از باروی ارگ جا دارد. در حوزه جنوبی چهار بارو بخش فراز کوه سنگی را احاطه کرده است که به احتمال زیاد راستای هر بارو نشان دهنده توسعه حاکم نشین ارگ در دوره ای از تاریخ است. ساختمان ارگ بم در شکل پیشرفته اش از دو بخش مردم نشین و حاکم نشین تشکیل شده است. در فضای شمالی بیرون ارگ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیکی آن دیواره رفیع یخ چاوون جا دارد.

لازم به ذکر است که جز بنای آسیاب بادی، دیگر بخش های حاکم نشین بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیک به هفت متر استوارشده است که در زیر روکش کاه گلی پنهان مانده است. چنین به نظر می رسد که در لایه های مانده در محدوده باروی سنگی به ویژه در سطوح زیرین آن کهنه ترین بخش حاکم نشین باشد. در بخش شرقی حاکم نشین دروازه مسدود شده ای است که آن را کد کرم (خانه کرم) می خواندند و وجود این پدیده را سندی بر جا مانده از داستان هفتواد تلقی کرده اند.

در میان خانه ها 3 نوع مختلف وجود دارد که قابل توجه هست:

• خانه های کوچک تر با 2-3 اتاق برای خانواده های فقیر.
• خانه های بزرگ تر با 3-4 اتاق برای طبقهٔ میانه جامعه، برخی از آن ها ایوان هم دارد.
• مجلل ترین خانه ها با اتاق های بیشتر که به خاطر فصل های مختلف سال در نقاط گوناگون قرارگرفته اند، با یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. تعداد این خانه ها در ارگ خیلی کم است. از این جمله می توان به خانه سیستانی ها و خانه یهودیان اشاره نمود.

همهٔ ساختمان ها از آجرهای رس پخته نشده یعنی خشت، ساخته شده است.

فضای مردم نشین یا عامه نشین با حصاری بلند در راستای شرقی غربی از بخش حاکم نشین جداشده و دسترسی این دو بخش به یکدیگر از راه دروازه ای است که از شمال بنای میر آخور به سربازخانه حاکم نشین می رسد. بخش مردم نشین را به دوره ای از توسعه ارگ نسبت داده اند، بااین حال این دو بخش در میان باروی حصینی با 38 برج بزرگ و کوچک جای دارد که یکپارچه به نظر می رسد و تنها دروازه این مجموعه در میان باروی جنوبی مردم نشین جاسازی شده است. فضای مردم نشین شامل: دروازه ورودی، بنای سردروازه، راسته بازار، مسجد جامع، بنای زورخانه (مقبره)، ساباط و خانه جهودا، میدان تکیه، مسجد پیامبر، حمام، مدرسه (خانقاه)، اصطبل، بنای میراخور و محله های مسکونی است.

تهویهٔ مطبوع

علاوه بر نمای برج های نگهبانی و رئوس تزئین شدهٔ دیوارهای مرتفعِ دژ در خط افق، بادگیرهای این بنا بسیار باشکوه جلوه می نمایند. بادگیرها ساختارهای بیرون زده ای از بناها هستند که برای گرفتن باد و راهنمایی آن به داخل بناها استفاده می شوند. گاهی اوقات در مسیر باد به درون ساختمان حوضچهٔ آبی را تعبیه می نمایند تا بدین شیوه درون بنا خنک گردد و گردوخاک را بزداید. برای بناهای مختلف از انواع مختلفِ بادگیر استفاده می گردد. برای نمونه، برای بناهای کوچک تر از بادگیرهای تک سازه ای و برای بناهای بزرگ تر و مهم تر از بادگیرهای چهار سازه ای استفاده می گردد تا باد را از جهات گوناگون به درون بنا راهنمایی نمایند.

زلزله سال 1382

زلزله سال 2003 در بم بیشتر از 80 درصد ارگ را ویران کرد. به عنوان یک میراث فرهنگ جهانی خیلی از کشورها در جریان بازسازی آن شرکت کردند. ژاپن، ایتالیا و فرانسه جز کشورهایی بودند که از ابتدا همکاری کردند. ژاپن حدود 1.3 میلیون دلار به ایران برای بازسازی یاری کرد و با ارسال تجهیزات و ایجاد طرح سه بعدی از ارگ بم برای افزایش دقت نوسازی، این پروژه را پشتیبانی کرد. وزارت میراث و فعالیت های فرهنگی ایتالیا نیز با اجرای پروژه ای با بودجه ای در حدود 500000 یورو جهت بازسازی و استحکام بخشی برج شماره یک (در گوشهٔ جنوب غربی دیوار پیرامونی شهر تاریخی) در بازسازی ارگ تاریخی مشارکت کرد. این پروژه که با همکاری گروهی از کارشناسان ایتالیایی و ایرانی انجام شد در تابستان 1390 به سرانجام رسید. فرانسه با تهیه نقشه ارگ بم به ایران یاری کردند. بانک جهانی هم مبلغ زیادی پول به این پروژه یاری کرد. ارگ بم ایران پس از زلزله یک دهه پیش در بم به شدت تخریب شد و از آن موقع در لیست آثار درخطر نهاده شد، اما با توجه به بازسازی های صورت گرفته در طول مهروموم های گذشته سازمان یونسکو در تیر 1392 ارگ بم را از لیست آثار درخطر خارج شد.

گردآوری و تنظیم: تحریریه خبرنگاران

لطفا در نشر دانسته های خود کوشا باشید.

برداشت و استفاده غیرتجاری از مطالب این وب سایت، حتی بدون ذکر منبع آزاد است.